Mehmet Can Karaca
Dünya çapında en çok bilinen oyunlardan Tetris, SSCB’den vahşi kapitalizme uzanan çarpıcı ama bir o kadar da tanıdık bir hikaye barındırıyor.
Dünyanın en ikonik oyunlarından olan Tetris, basit ama bağımlılık yaratan yapısıyla popülerliğini hala koruyor. Öyle ki, benzer mantıkla çalışan her oyun, kullanıcılar arasında çoğunlukla hala ‘Tetris’ olarak anılıyor.
Tetris fenomeninin ise, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nden (SSCB) ABD’ye uzanan bir hikayesi var. Oyunun orijinali, Rus bilgisayar mühendisi Alexey Pajitnov tarafından, 6 Haziran 1985 tarihinde yayınlandı.
Rus bilgisayar mühendisi Alexey Pajitnov, SSCB Bilimler Akademisi’nden mezun olduktan sonra, 1979 yılında yine aynı akademiye bağlı olan Dorodnitsyn Bilgi İşlem Merkezi’nde ses tanıma projeleri üzerinde çalışmaya başladı. İş dışında kalan boş zamanlarında araştırma merkezinin sunduğu imkanlar dahilinde kişisel projeleri üzerine çalışan Pajitnov’un yoğunlaştığı alanlardan biri de bilgisayar oyunlarıydı.
Elektronika 60 ve Pentamino
Kapitalist dünyada daha yeni yeni kendisini göstermeye başlayan bu fenomen Pajitnov’un ilgisini çekiyordu. Bu nedenle, kendi projelerini SSCB’de geliştirilen Elektronika 60 isimli bilgisayarda geliştirmeye başladı. Çocukluğundan beri çeşitli puzzle ve masa oyunlarından etkilenmişti. Bunlardan biri, ‘Pentomino’ isimli, eşit büyüklüklerde karelerden oluşan çeşitli harflerin belli bir düzende bir zemine yerleştirilmesiyle oynanan bir oyundu. Pentomino’nun sorunu ise doğru düzenle harflerin yerleştirilmesinden sonra tekrardan oynanamamasıydı, çünkü bu oyunun sadece bir doğru çözümü vardı.
Pajitnov, bu pentamino oyununu nasıl tekrardan oynanabilir kılacağı üzerine kafa yormaya başladı ve bu sorun üzerine çalıştı. Rus mühendis, sonunda yukarıdan rastgele düşen pentamino bloklarının tabanda sıralanması, dolan sıraların ise yok olup yeni gelen pentamino bloklarına yer açması prensibi üzerine kurulu oyun döngüsünü (İng: game-loop) kurmayı başardı ve tekrar oynanabilirliği sınırsız bir hale getirerek Tetris’le yeni bir dönemin kapısını açtı.
Pajitnov, Electronika 60 sisteminde geliştirdiği Tetris’i daha erişilebilir bir aygıt olduğu için araştırmalarda kullanılmak üzere SSCB’nin elindeki IBM bilgisayara adapte etti. Bu noktadan itibaren Pajitnov, Tetris’in diskete aktarılmış ilk kopyalarını araştırma merkezindeki iş arkadaşlarına dağıttı. Kısa bir süre içerisinde Tetris, sadece Dorodnitsyn Bilgi İşlem Merkezi’nde değil, onun dışındaki çevre araştırma merkezlerindeki ofis çalışanları ve araştırmacılar tarafından oynanır oldu. Oyunun bağımlılık yaratan doğası Tetris’e kısa sürede akıl almaz bir popülerlik kazandırdı. Sosyalist blok ülkelerinin tüm araştırma merkezlerinde Tetris, çalışanların sürekli oynadığı ve bir IBM bilgisayara erişimi olan herkese elden ele dağıttığı bir çılgınlık haline geldi.
ABD’li işadamının dikkatini çekti
Tetris’in tırmanan popülaritesi nedeniyle Plajitnov, yarattığı oyunun dağıtımcılığını gerçekleştirmek istedi. Dorodnitsyn Bilgi İşlem Merkezi’nin yardımıyla Tetris’in bir disket kopyası Macaristan Halk Cumhuriyeti’ndeki Novotrade isimli video oyun dağıtım şirketine gönderildi. Tetris, Novotrade’e bir ziyareti sırasında Robert Stein isimli Amerikalı bir yazılım pazarlamacısının dikkatini çekti. Stein, Dorodnitsyn Bilgi İşlem Merkezi’ni es geçerek doğrudan faks yoluyla Plajitnov ile telif hakkı ve oyunun dağıtımı üzerine anlaşmak için diyaloğa girişti.
Stein ile Plajitnov arasındaki diyalog olumlu geçti ama kesin bir anlaşmaya varılmadı. Stein ise kapitalist dünyada bu faks görüşmesinin anlaşma yolunda yeterli bir belge olduğunu düşünmüştü. Plajitnov ve Dorodnitsyn Bilgi İşlem Merkezi ile anlaşma şartları veya ödemeler hakkında herhangi kesinliğe sahip bir sözleşme imzalamayan Stein, Tetris’in üretim ve dağıtım haklarını İngiltere ve ABD menşeili şirketlere satmaya başladı. Böylece Stein, Plajitnov ve Dorodnitsyn Bilgi İşlem Merkezi’ni devre dışı bırakark Tetris’in telif haklarını zimmetine geçirmiş oldu.
Stein’ın satışlardan sonra faks üzerinden yaptığı görüşmelerde SSCB tarafının sadece “Tetris’in bilgisayar sistemleri üzerindeki üretim ve dağıtım haklarının satışı” konusunda rızası olduğunu öğrendi. Fakat Stein, İngiltere ve ABD’deki şirketlere Tetris’in oyun konsolu, taşınabilir oyun konsolu ve arcade haklarını (oyun salonları) da satmak istiyordu ve bunu ‘bilgisayar sistemleri’ kavramı çatısına sıkıştırabileceğini düşündü ve oyun konsolları gibi diğer mecralardaki Tetris telif haklarını SSCB tarafıyla daha sonra anlaşmaya bağlamak üzere İngiliz ve Amerikan şirketlerine satmaya devam etti. Ancak ne bu İngiliz ve Amerikan şirketlerinin SSCB’deki ilgili kurum ile anlaşma sağlanmadığından haberi vardı, ne de SSCB’nin bilgisayar sistemleri dışındaki mecralarda herhangi bir telif hakkı satışı olduğundan…
Tetris dünya piyasasında
Tetris’in Avrupa pazarını ilgilendiren haklarını İngiliz şirketi Mirrorsoft, ABD pazarını ilgilendiren haklarınıysa Spectrum HoloByte isimli şirketler satın aldı. Spectrum HoloByte, pazarlama stratejisi olarak Tetris’in SSCB’den çıkan ilk video oyun olması gerçeğini kullandı ve oyunun kutusuna orak çekiç ve Kremlin Sarayı’nı yerleştirerek arka plan grafiklerini de Sovyetler temasıyla doldurdu. Bu pazarlama stratejisi dahilinde ayrıca, oyun müzikleri olarak SSCB’den halk müziği parçaları seçildi. Bu stratejiyle Tetris, dünya pazarına sansasyonel bir giriş yaptı ve dağıtımının başladığı ilk yıl olan 1988’de 100 binin üzerinde satış yaptı. Tetris için bu sadece bir başlangıçtı.
Tetris’in dünya piyasasında ün kazanmasıyla beraber batıdaki farklı oyun şirketleri onunla ilgilenmeye başladı. Tetris’in piyasada satışa sunulmuş olduğu bilgisi SSCB’ye de ulaştı. Stein’ın Plajitnov’u ve Dorodnitsyn Bilgi İşlem Merkezi’ni alenen dolandırdığı gerçeğinin anlaşılması üzerine Tetris’in telif haklarını görüşme görevini SSCB’nin tüm bilgisayar teknolojilerinin ithalatı ve ihracatı tekeline sahip olan Elektronorgtechnica (ELORG) isimli devlet kurumu üstlendi.
Stein ve ELORG’un telif hakları görüşmeleri sürerken dünyadaki başka şirketler de Tetris’in ticari potansiyelini gördü. Bunlardan bazıları dönemin İngiliz medya devlerinden Maxwell Communication Corporation, Japonya menşeili video oyunu şirketi Nintendo ile ABD menşeili Atari idi.
Görüşmelerin sonunda Tetris’in konsol ve taşınabilir konsol üzerine olan telif hakları Nintendo’ya 500 bin dolar peşin ödeme, her satılan kopya başına 50 cent telif hakkı ödemesi şartlarıyla satıldı. Ek olarak da Nintendo, ELORG’a 5 milyon dolarlık gelir garantisi verdi. Stein’ın elinde ise revize edilen başka bir sözleşmeyle sadece Tetris’in bilgisayar sistemlerindeki satış hakları kaldı.
Nintendo’da Tetris dönemi
Nintendo 1989 yılında piyasaya sürdüğü Game Boy taşınabilir oyun konsolunun satış paketine Tetris’i de dahil etti. Böylece Tetris’in popülerliği zirveye ulaştı ve Game Boy sürümü 35 milyon, Nintendo Entertainment System (NES) konsolu ile satış paketinde olan Tetris sürümü de 8 milyon kopya sattı. Böylece Tetris, ileriki yıllardaki serilerinin satışlarıyla toplamda 520 milyon adet satarak tarihin en çok satılan video oyunları arasına girdi.
Fikir mülkiyeti kavramının sosyalist devletlerde karşılığının bulunmamasından dolayı Tetris, SSCB’de kamu mülkiyeti olarak görüldü. SSCB’nin dağılışına kadar Tetris’in satışlarından elde edilen gelir dolayısıyla ilk olarak SSCB Bilimler Akademisi’ne, 1989’dan itibaren ise ELORG’a aktarılmış oldu. Pajitnov ise 2005 yılında Tetris’in haklarını SSCB dağıldıktan sonra özel şirket olarak faaliyetine devam eden ELORG’u satın alarak kendi elinde topladı.
Pajitnov ayrıca, 1991 yılında ABD’ye yerleşti ve daha sonra eşi ve çocuklarını da yanına aldı. Pajitnov’un ABD’ye yerleşmesinde, Tetris’in küresel ölçekte lisanslanmasına yardımcı olan Bullet‑Proof Software şirketinin sahibi, daha sonra The Tetris Company’yi birlikte kuracakları Henk Rogers yardımcı oldu. ABD vatandaşı olan Pajitnov, şu anda Washington’daki Clyde Hill’de yaşıyor.
Bir Sovyet bilim insanı tarafından mülkiyetine, satışına ve pazarlanmasına dair hiçbir düşünce olmadan üretilen ve başlarda Sovyet bilim çevrelerinin oyunundan ibaret olan Tetris, Batılı şirketler tarafından orak-çekiçli ambalajlara konarak satışa çıkarılması, kapitalizmin kar hırsının sayısız göstergesinden yalnızca biri.
Tetris’i ‘Sovyet temasıyla’ satışa sunan bu şirketler, mucidi Pajitnov’u da dönüştürmeyi elbette ihmal etmedi.
Pajitnov, bugün ABD’de Sovyet sosyalizminin ‘ne kadar kötü’ olduğunu anlatan bir politik figüre dönüşmüş durumda. Pajitnov artık, kendisiyle röportaj yapmaya gelen gazetecilere Tetris temalı kondom hediye eden, Tetris için çekilen filmle ilgili “Komünizmin karanlık yıllarını izledik” yorumunu yapan, ‘Sovyet bilimadamı’ndan, ‘Rus asıllı ABD’li yatırımcı’ya dönüşmüş bir figür.
[1] Temple, M. (2023, 30 Mart). Deals, drama and danger: the incredible true story behind Tetris. The Guardian.
[2] Temple, M. (2023, Mart 30). Deals, drama and danger: the incredible true story behind Tetris. The Guardian.
[3] Nintendo Life. (2014, Nisan). ‘Mr. Tetris’, Henk Rogers, Discusses Game Boy Sales and Nintendo. Retrieved June 8, 2025, from Nintendo Life.
[4] TetrisWiki. (n.d.). Electronorgtechnica. Retrieved June 8, 2025, from https://tetris.wiki/Electronorgtechnica
[5] https://www.polygon.com/interviews/2019/6/17/18681154/alexey-pajitnov-interview-tetris
[6] https://www.washingtonpost.com/arts-entertainment/2023/03/31/tetris-movie-henk-rogers-taron-egerton/
