Mehmet Can Karaca
Guatemala Başkanı Jacobo Arbenz Guzman, 27 Haziran 1954 tarihinde CIA’in yönettiği bir askeri operasyonla düşürüldü. Arbenz hükümetinin düşürülmesinden sonra, ülkede yıllar boyu iç savaş hüküm sürecekti.
ABD destekli Jorge Ubico’nun askeri diktatörlüğü, Guatemala Devrimi sonucunda yıkıldığında yıl 1944 idi. 1944-1954 arası, “Baharın On Yılı” olarak isimlendirilecek ve Guatemala’nın demokrasi tarihinde bir zirveyi gösterecekti.
Devrimden itibaren 1950 yılına kadar Savunma Bakanı olarak görev yapan Jacobo Arbenz, 1951 yılında Guatemala Başkanı seçildi. Askeri diktatörlüğe karşı verilen devrim mücadelesinde de aktif görev oynayan Arbenz, başkanlık döneminde yabancı şirketler tarafından domine edilen tarım ekonomisi altında yoksulluk çeken Guatemalalılar için bir çıkış arıyordu.
Guatemala’nın ABD tekellerine teslimiyeti
Soğuk Savaş’ın ilk yıllarında Guatemala, ABD’nin fiili sömürgesi halindeydi. Devrimden önceki yıllarda ABD tarafından atanmış kukla devlet başkanları Guatemala’yı bir polis devletine çevirdi. İşçi haklarının ve iş kanununun var olmadığı, eğitimsizliğin çiftçi halk için bir kesinlik olarak görüldüğü bir ortamda ABD’li şirketler altyapı yatırımlarını da eksik etmedi.
Guatemala’nın demokratik devriminden sonra bile ekilebilir arazilerinin neredeyse hepsi ABD menşeli United Fruit Company (UFCo) tarafından kontrol ediliyordu. Orta Amerika ve Karayipler’de özellikle muz olmak üzere tropik meyve ticaretinde tekeli bulunan UFCo’nun elinde Guatemala tarım arazilerinin yüzde 42’si bulunmaktaydı. Guatemala’nın zengin toprak sahipleri ile UFCo’nun yerli iş ortaklarıyla beraber Guatemala’nın tüm ekilebilir arazilerinin toplam yüzde 72’si, nüfusun sadece yüzde 2.2’sinin elinde birikmiş oluyordu. Bunun anlamı, tarım amacıyla toprak kiralamaya parası yetmeyen köylülerin UFCo’nun işletme hakkını elinde bulundurduğu arazilerde açlık sınırının altında çalıştırılmasıydı. Tarım ekonomisinin belirleyici olduğu Guatemala’da bu, halkın büyük çoğunluğunun açlık sınırının altında yaşadığı anlamına geliyordu. Üstüne üstlük UFCo, elinde tuttuğu arazilerin sadece yüzde 15’ini işletip yüzde 85’ini atıl tutuyordu. Guatemalalı çiftçiler için UFCo arazilerinde çalışmak dışında bir seçenek kalmıyordu. Ayrıca işlenen toprakların darlığından ötürü de UFCo, plantasyonlarda çalıştırılan işçilerin ve köylülerin ücretini belirlemekte sınırsız bir özgürlüğe sahipti.
Ticarette kritik bir rolü olan taşımacılık sektörünün kontrolü de yine International Railways of Central America (IRCA) isimli demiryolu şirketindeydi. Demiryolu hatlarının yapımı, bakımı ve işletmesi üzerinde tam kontrole sahip bu şirket, Guatemala’nın tüm ana hatlarını elinde bulunduruyordu. IRCA aracılığıyla haberleşme ve liman taşımacılığı üzerinde de ABD’li şirketlerin tam kontrolü söz konusuydu.
900 Sayılı Kararname ve toprak reformu
Arbenz’in öncülüğünde toprak sorununa bir çözüm getirmek üzere Guatemala Meclisi’ne 900 Sayılı Kararname’yi sundu. Yasaya göre sahibi tarafından işletilmeyen 90 hektardan büyük azarilerin bedeli karşılığında devlet tarafından satın alınması ve topraksız köylülere işletilmesi için dağıtılması tasarlanıyordu. Hak sahibine devlet tahvilleri karşılığında ödeme yapılacaktı. Bu yasa sonucunda köylüler UFCo’nin sunduğu şartlardan çok daha iyi çalışma şartlarına sahip olacak ve otonomluk kazanacaklardı. Bu yasadan en çok yararlanacak kesimlerden biri de 16. yüzyıldaki İspanyol işgalinden beri toprağı bulunmayan Orta Amerika yerlileri olacaktı. 1951-1954 yılları arasında UFCo’nin sahibi olduğu 1.5 milyon dönüm arazi kamulaştırıldı. Kamulaştırılan araziler 100 bin aileye işletme amacıyla dağıtıldı.
Toprak reformundan en çok zarar gören de böylece UFCo oldu. Karlarını korumak isteyen UFCo, ABD bürokratlarına Guatemala’daki sorunlarını çözmek için münacat etti. ABD bürokrasisi içinde lobicilik faaliyetleri ile Guatemala’nın devlet başkanı Arbenz’in komünist olduğu, ABD’nin ulusal varlığına bir zarar niteliği taşıdığı iddiaları yankılandı. Nitekim Soğuk Savaş ikliminde bulunan ABD, komünizmin Amerika kıtasına sıçramasını istemiyordu.
Jacobo Arbenz komünist değildi. Guatemala’da iktidara geldiği süreçte Guatemala İşçi Partisi’ne yasallık statüsü kazandırmış, işçilerin sendikalaşma ve toplu iş sözleşmesi yapma hakkını anayasal düzeyde tanımıştı. 900 Sayılı Kararnameden itibaren kooperatiflerin ve kırsal sendikaların kurulmasında da rol almıştı. Fakat toprak reformuyla beraber bu atılımlar ülkeyi anayasal bir rejime oturtma ve ekonomiyi kapitalistleştirme yolunun adımlarıydı. Bir diğer yandan Guatemala Devrim’inde devrilen askeri diktatör Jorge Ubico’nun rejiminde büyük toprak sahipleri “mülklerini korumak gerekçesiyle” köylüleri istedikleri gibi cezalandırma ve infaz etme hakkına sahipti. Arbenz’in kendi iktidarında ortaya koyduğu yeni siyasal tablo, ABD bürokratları için onu komünist olarak nitelendirmek adına yeterliydi.
Dulles Kardeşler’in ilk kurgusu: Operation PBFortune
1954 yılında ABD’nin iç ve dış politikasını belirlemesinde iki kardeşin büyük önemi vardı. Biri dönemin Dışişleri Bakanı John Foster Dulles, diğeri Merkezî İstihbarat Teşkilatı (CIA) Direktörü Allen Dulles idi. Komünizme ve genel olarak ABD’nin öngördüğü politik çerçevenin dışında kalan birçok devlete karşı saldırgan tutumlarıyla bilinen bu ikili, 1953 İran Darbesi’ni tertiplemişti. Gelecekte de Allen Durres öncülüğünde 1961 yılında Küba’yı işgal etme girişimi olan Domuzlar Körfezi Çıkarması gerçekleştirilecekti.
Dışişleri Bakanı John Foster Dulles, UFCo’nun hukuk firması Sullivan & Cromwell’de uzun süre danışmanlık hizmeti vermişti. CIA Direktörü Allen Dulles ise yine aynı hukuk firmasının doğrudan hissedarıydı ve aynı zamanda UFCo Yönetim Kurulu üyesiydi.
Devrimden sonra Arbenz’in başkanlık dönemine kadar Guatemala’da gerçekleştirilen 25 darbe girişimi söz konusuydu. Arbenz döneminde 900 Sayılı Kararname yasasından sonra CIA tarafından tasarlanan Operation PBFortune, operasyonun bilgilerinin sızdığı düşüncesiyle gerçekleştirilmemişti. PBFortune planına göre, Arbenz hükümetine karşı halihazırda isyan eylemleri gerçekleştiren ve sürgünde bulunan aşırı sağcı subay Carlos Castillo Armas desteklenecekti. Bu destek; Nikaragua, Dominik Cumhuriyeti ve Venezuela’daki ABD tarafından finanse edilen diktatörlükler aracılığıyla militan, gayrinizami harp eğitimi ve silah temini şeklinde sağlanacaktı. Fakat operasyon detaylarının sızmasıyla beraber bu operasyon gerçekleştirilmedi. Çünkü ABD, öncülüğünü çekeceği bu darbe girişiminin Soğuk Savaş sırasında dünyada yankılanmasından çekiniyordu. Aynı zamanda ABD hükümeti, kendi kamuoyunda da bağımsız bir devletin iç ilişkilerine askeri bir harekat ile müdahale edilmesinin iyi karşılanmayacağını düşünüyordu.
Operation PBSuccess
ABD Başkanı Eisenhower’ın onayıyla Operation PBSucces için çalışmalara girişildi. CIA öncülüğünde gerçekleştirelecek bu gizli operasyon Dışişleri Bakanlığı ile koordineli bir çalışmanın ürünü olacaktı. Operasyonun ajandasında Guatemala Hükümeti’nin unsurlarına karşı suikast saldırıları da düzenlemek vardı. CIA’in 1995 yılında gizliliğini kaldırdığı belgelerde görülebileceği üzere hükümetin düşmemesi ihtimalinde politik suikastlerin uygulanabileceğinin altı çizilmiş, Armas’ın militanlarına suikast taktikleri eğitim kamplarında CIA mensupları tarafından öğretilmişti.
PBFortune ile paralellikler taşıyan PBSuccess 16 Haziran 1954’te Castillo Armas’ın silahlı kuvvetlerinin Guatemala City’ye konuşlandırılmasıyla başladı. CIA, halkı şaşırtmak ve isyancı güçlere psikolojik üstünlük kazandırmak amacıyla ülkenin birçok bölgesine hava saldırısı düzenlemek adına uçaklar kaldırdı. Bu saldırılar fiziksel olarak az zarara yol açsa da isyanın olduğundan çok daha güçlü olduğu izlenimini yarattı. Bu durum, aldatma kampanyalarının psikolojik açıdan ne kadar etkili olabileceğine dair çarpıcı bir örnektir. PBSucces deneyimi ABD için büyük bir başarı olmakla beraber arka bahçesi olarak gördüğü Orta ve Güney Amerika’da ileriki yıllarda gerçekleştireceği gizli operasyonların sadece bir provası olacaktı.
Guatemala ‘Muz Cumhuriyeti’ doğdu
27 Haziran tarihinde Arbenz hükümeti düştü. Armas iktidara geçtiğinde kurulan yeni cunta hükümeti, ABD tarafından derhal tanındı. UFCo ve ilişkili olduğu diğer şirketlere tekrardan imtiyazlar tanındı. Sendikalar yasaklandı, anayasa ve insan hakları ihlalleri gün geçtikçe tırmandı. Armas cuntası ile devam ettirilen askeri diktatörlük rejimi 1960-1996 yılları arasında derin yoksullukla, yüzbinlerce insanın gözaltında kaybedilmesiyle ve ölümüyle sonuçlanacak bir iç savaş doğurdu.
ABD dış politikası için önemli bir kazanım olan 1954 Guatemala Darbesi, ABD’nin Soğuk Savaş boyu ve sonrasında gerçekleştireceği gizli veya açık askeri müdahaleler için cesaret ve övünç kaynağı oldu. ABD menşeli şirketlerin Orta Amerika’yı bir kapitalist cennet, Guatemala’yı bir muz cumhuriyetine dönüştürmesi yüzbinlerin ölümüyle gerçekleşti. ABD’nin saldırgan dış politika anlayışının bünyesindeki şirketlerin kendisine kapatılan pazarları zor kullanarak açma hevesinden güç kazandığını, İran’a yönelik saldırganlıkta da görmek mümkün.
Kaynaklar:
Gleijeses, P. (1989). The Agrarian Reform of Jacobo Arbenz, Hispanic American Historical Review, 68(4), 675–710.
Gillick, S. S.. International Railways of Central America.
Time Magazine. (1944, June 26). Guatemala: Heat on a tyrant. Time. time.com
Haines, G. K. (1995, June). CIA and Guatemala assassination proposals, 1952–1954 (CIA History Staff Analysis). Central Intelligence Agency. https://www.cia.gov/library/readingroom/docs/DOC_0000134974.pdf
Unsigned. (n.d.). A study of assassination. Central Intelligence Agency. https://www.cia.gov/library/readingroom/docs/CIA-RDP78-00915R000600400001-5.pdf
Kane, J. R. (2019). Operation PBSUCCESS: U.S. covert action in Guatemala. Military Strategy Magazine, 6(3), 27–30.
