Bugünden tam 62 yıl önce, 16 Haziran 1963’te “Vostok-6” aracıyla Dünya çevresinde neredeyse 3 gün boyunca (70 saat 50 dakika) 48 tur atan Tereşkova, hâlâ “tek başına uzay görevine çıkan ilk ve tek kadın” ünvanını taşımaktadır.
Ecrin Özdil
Tam adıyla Valentina Vladimirovna Tereşkova, 6 Mart 1937’de Bolshoye Maslennikovo köyünde, üç çocuklu bir ailenin ikinci çocuğu olarak dünyaya geldi. Kızıl Ordu’da görevli babası, faşizme karşı verilen Anayurt Savaşı sırasında hayatını kaybettiğinde Valentina yalnızca iki yaşındaydı. Annesi bir tekstil fabrikasında işçiydi; babası da savaştan önce çiftçilik yapıyordu.
Savaş sonrası dönemde ekonomik sıkıntılar yaşayan aileye destek olmak için Valentina, 16 yaşında lastik fabrikasında, ardından 17 yaşında bir tekstil fabrikasında çalışmaya başladı. Fabrikada çalışırken Genç Komünistler Birliği (Komsomol) ve ardından Sovyetler Birliği Komünist Partisi’ne katıldı. Aynı zamanda mühendislik eğitimi alırken yazdığı “Yörüngesel Uçaklar İçin Motorların Frenlenmesi” başlıklı tezi, “üstün nitelikli tez” olarak değerlendirildi.1
1962 yılında Sovyetler Birliği Komünist Partisi, kadınların da kozmonot birliğine başvurmalarını teşvik etti. Başvuran 400 kadın arasından seçilen beş kişi arasında yer alan Tereşkova, fabrika işçisi olmasının yanı sıra paraşütçülükle uğraşıyordu. Diğer dört adayla birlikte 18 ay süren yoğun bir eğitimden geçti. Bu eğitim sürecinde ağırlıksız uçuş simülasyonları, yalıtım ve santrifüj testleri, teorik roket bilimi eğitimi, 120 kez paraşütle atlama ve savaş uçaklarında pilotluk eğitimi aldı. Ayrıca 70 ºC sıcaklık ve %30 nem oranına sahip bir termal odada uçuş giysisiyle dayanıklılık eğitimi de gördü.2 1963 yılı Mart ayında, Vostok-5 uzay mekiğinin Valery Bykovsky ile 14 Haziran’da, Vostok-6’nın ise Valentina Tereşkova ile 16 Haziran’da fırlatılması planlandı.
Uzaya yolculuk
16 Haziran saat 12.30’da gerçekleşen başarılı kalkışla Tereşkova, Dünya yörüngesine ulaştı. Sovyet ve Avrupa televizyonlarında ağırlıksız ortamda süzülen bir kalem ve not defteriyle gülümseyen görüntüleri yayınlandı.3 Vostok-6, 70 saat 50 dakikada Dünya çevresinde 48 yörünge kat etti. İlk yörüngesinde Vostok-5’e yaklaşık 5 kilometre yaklaşarak uçuş boyunca kaydedilen en yakın teması sağladı ve radyo bağlantısı kurdu.4 Tereşkova’nın gerçekleştirdiği 48 yörünge, kendisinden önce uzaya çıkan dört Amerikalı astronotun toplam 36 yörüngesini aşmıştı.5
Tereşkova’nın uçuşu, kadınların da uzaydaki zorlu koşullara dayanıklı olabileceğini kanıtladı. Hatta testler, kadın anatomisinin yerçekimi kuvvetlerine erkeklerden daha dayanıklı olduğunu gösterdi. Üç günlük uzay yolculuğunun ardından 19 Haziran’da atmosfere dönen Tereşkova, 20.000 fitten atladıktan sonra paraşütle başarılı bir şekilde iniş yaptı. Vostok-5 ile uçuş yapan Bykovsky de birkaç saat sonra güvenle döndü. 22 Haziran’da Moskova’nın Kızıl Meydanı’nda düzenlenen büyük karşılama töreninde, Sovyetler Birliği Kahramanı unvanıyla Lenin Nişanı ve Altın Yıldız Madalyası’na layık görüldü.
Sosyalist bir başarı öyküsü
Tereşkova, bu başarıdan sonra Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi üyeliği yaptı; uluslararası birçok etkinlikte ülkesini temsil etti. 1968-1987 yılları arasında Sovyet Kadınlar Komitesi başkanlığını yürüttü. Aydaki bir kratere onun adı verildi.
Tereşkova’nın bu başarısı bazı Batılı tarihçilerce “propaganda hamlesi” olarak yorumlandı; NASA uzmanları ise küçümseyici tavırlar sergiledi.6 Ancak Sovyet kadınları ona “Sen bizim gururumuzsun ve zaferimizsin!” yazılı mektuplar gönderiyor, onu sadece kahraman değil, aynı zamanda bir rol model olarak benimsiyordu.7
1960’lı yıllarda dünya genelinde kadınların üretime katılması bile zorken Sovyetler Birliği, kadınları uzay programına dahil ediyor; yalnızca eşitlik mesajı vermekle kalmayıp emekçi kadınların bilim ve teknolojideki rolünü güçlendiriyordu. Tereşkova’nın başarısı, Sovyet bilimsel ilerleyişinin ve toplumun dönüşümünde halkın –özellikle kadınların– etkin katılımının bir simgesi hâline geldi.
Sovyetler Birliği yönetiminin uzay programına verdiği önem ve harcadığı emek, emperyalist ABD’nin gözünde Doğu Blokuna karşı büyüyen bir tehdit algısı yarattı. Böylece “Uzay Yarışı” adı verilen 18 yıllık dönem başladı. Bu süreçte birçok “ilk” Sovyetler tarafından gerçekleştirildi.
Bugün kapitalist sistem altında emekçiler hobi edinmek bir yana, dinlenmeye bile fırsat bulamazken, Sovyetler Birliği’nde bir fabrika işçisi, fabrikasındaki paraşüt kulübüne katılıp, bu tutkusu sayesinde uzaya gidebildi. Bu tablo günümüzde neredeyse imkânsız görünse de, Sovyetler Birliği’nde insan emeği, bilimin ilerleyişi ve işçilerin yaşamı arasındaki bağ; sosyalizmin ne denli güçlü bir alternatif olduğunu gösteriyor.
Notlar:
- http://salientwomen.com/2020/03/08/biography-valentina-tereshkova-russian-astronaut/ ↩︎
- http://salientwomen.com/2020/03/08/biography-valentina-tereshkova-russian-astronaut/ ↩︎
- https://www.notablebiographies.com/St-Tr/Tereshkova-Valentina.html ↩︎
- http://www.astronautix.com/v/vostok.html ↩︎
- https://www.spacecampturkey.com/uzaya-giden-ilk-kadin-valentina-tereshkova ↩︎
- Robert L. Griswold, “Russian Blonde in Space”: Soviet Women in the American Imagination, 1950–1965, Journal of Social History, 45, 4 (Yaz 2012): 881–907. ↩︎
- Roshanna P. Sylvester, “‘You Are Our Pride and Our Glory!’ Emotions, Generation, and the Legacy of Revolution in Women’s Letters to Valentina Tereshkova,” The Russian Review 78, 3 (Temmuz 2019): 392-413. ↩︎
