Hazal Yalın – Mayskiy’in günlüklerine “en büyük önemi” atfetme iddiası afakidir. Sovyetler Birliği’ne bakışı genellikle bir yalancı “bilim” olarak “kremlinoloji”nin ufkundan öteye geçmeyen batılı tarihçiler ve entelektüeller için anlaşılabilir bu; ama Gorodetsky’nin de bunu desteklemesi, doğrusu sadece, bu batı-merkezli ruh halini başka sebeplerle kullanmak istediğini gösterir.
Benim “1939”un yazımını bitirip yayınevine teslim ettikten sonra Tel Aviv Üniversitesi’nden G. Gorodetsky’nin 2015’te Yale University Press tarafından yayınlanan ve 2019 sonunda Türkçeye çevrilen kitabından (“SSCB Londra Büyükelçisi Mayski’nin Günlükleri”) haberdar oldum. Ne var ki araya başka işler girdi ve yakın zamana kadar bu kitabı okumam mümkün olmadı. Ancak “1939”un yayını yaklaştıkça son eklemeler için Gorodetsky’nin yayınladığı günlükleri incelemek ihtiyacı hissettim.
Profesör Gorodetsky, yayına hazırladığı kitabın (İngilizce baskı, 2015) önsözünde bu günlüklerin onlarca yıl boyunca araştırmacılar için kapalı kaldığını ileri sürüyor ve kendisinin ancak 1993’te tesadüfen karşılaştığını, uzun ve zahmetli bir çabanın ardından nihayet yayınladığını yazıyor.
Bu doğru değil.
Günlüklerden ilk parçalar daha 1960’lı yıllarda yayınlanmaya başlamıştı. Benim “1939”da yararlandığım, 1971’de SSCB Bilimler Akademisi Tarih Dairesi tarafından basılan “Bir Sovyet Diplomatının Hatıraları” da Günlük’ten çok sayıda bölüm içerir. Gorodetsky’ye göre bunun nedeni, Mayskiy hatıralarını yazmaya giriştiğinde günlüklerine “sadece bir yıllığına sınırlı erişimine izin verilmesi” idi. Başka deyişle hatıraların nasıl yazılacağına parti yönetimi karar vermiş, bunu da Mayskiy’e dayatmıştı.
Ama bu da doğru değil; çünkü birincisi, 1960’lı yıllar boyunca Mayskiy’in sadece “Bir Sovyet Diplomatının Hatıraları” değil başka kitapları ve makaleleri de yayınlanmıştı ve bunlarda da Günlük’ten parçalar bulunuyordu. (Biri, 1962’de yayınlanan “Hitler’e Kim Yardım Etti?” adlı broşürdür.) Demek ki Günlük’ün orijinali Dışişleri Arşivi’nde tutulsa bile Mayskiy bunlar üzerinde dilediği gibi çalışmış ve sonuçlarını da yayınlamıştı. Büyük bir rahatlık içinde çalıştığını söyleyecek değilim, birkaç defa bürokrasiye takıldığı anlaşılıyor, ama Günlük’ün bilinmiyor olduğu, kimsenin el değdirmesine izin verilmiyor olduğu iddiası yahut iması, son derece afaki. Kaldı ki Mayskiy, Hruşçov yönetimine çok yakın bir parti yöneticisiydi (üstelik onun destalinizasyon ısrarı bu dönem siyasetinde etkili de olmuştur), herhangi bir arşiv dairesinin bu yıllarda Mayskiy’e bilinçli, yapay engel çıkarması mümkün değildir.
Sovyet dış siyaseti için en temel belge derlemesi olan “SSCB Dış Siyaset Belgeleri” XVIII-XXI ciltleri (1971-1978 arasında yayınlanmıştır) içinde de Günlük’ten parçalar bulunur.
Profesör Gorodetsky, 31 Aralık 2019’te Cumhuriyet’te yayınlanan mülakatında daha da ileri gidiyor ve şöyle diyor: “Öncelikle bu günlükleri benzersiz kılan, Stalin’in 1930’lar ve 1940’lardaki korkunç terör rejimi sırasında, hiç kimse elini kalem kâğıda süremezken, bir Sovyet politikacısı ve diplomatı tarafından yazılmış neredeyse tek günlük olmasıdır.”
Bu satırlardan ben, Mayskiy’in Günlük’ünü gizlice yazdığını anlıyorum. Bu tamamen yanlış ve yanıltıcıdır; üstelik batılı entelektüalizmin zaaflarını bilmesi ve bunlardan uzak durması beklenecek Gorodetsky’nin böyle söylemesi, bilinçli bir çarpıtmadan başka türlü izah edilemez. “SSCB Dış Siyaset Belgeleri”nin herhangi bir cildini açıp dipnotlarına bakmak, bu yanlışı görmek için yeterlidir.
Ama havaya konuşmaya gerek yok; hemen açıp bakalım. Mesela XVII’nci ciltte (1 Ocak—31 Aralık 1934 belgeleri) şu kişilerin günlüklerinden alıntılar yapılmış: Surits (Ankara Büyükelçisi), Gelfand (Roma Büyükelçiliği Müsteşarı), Bessonov (Berlin Maslahatgüzarı), Girşfeld (Berlin Büyükelçiliği İkinci Sekreteri), Pastuhov (Tahran Büyükelçisi), Yurenev (Tokyo Büyükelçisi).
Bunlar resmi günlüklerdir. Diplomasi çalışanları günlükleri günü gününe yazdıktan sonra belli periyotlarla Dışişleri Halk Komiseri Litvinov’a gönderiyorlardı, o da bunları inceliyor ve günün ruhunu kavramaya çalışıyordu. Mayskiy’in Günlük’ü ise gayriresmidir, bu nedenle de kuşkusuz fazladan bir önem taşır. Mayskiy son derece zeki birisiydi, marksizmi çok iyi biliyordu, Londra’yı Londra hükümetinden daha iyi tanıyordu, gözlemleri hemen her defasında eksiksiz doğrudur, üstelik Gorodetsky’nin haklı olarak belirttiği gibi (buna 1939’da ben de dikkat çektim) muazzam bir edebi yeteneği de yansıtır. Dışişlerine çektiği telgraflarda, Citi’nin Britanya siyaseti üzerindeki doğrudan etkisini, parlamentodaki büyük partilerin (Muhafazakârlar, Liberaller, İşçi Partisi) farklı tarihi momentlerde neden farklı tutumlar takındığını, büyük burjuvazi ve uluslararası sermaye ilişkilerinin önemini olağanüstü bir yetkinlikle anlatır.
Ama ben (sözgelimi) entelektüel seviyesi hiç de Mayskiy’den aşağı olmayan (1939’da Paris Büyükelçisi) Surits’in günlüklerini okumadım. Bildiğim kadarıyla Surits’in günlükleriyle ilgili bir araştırma da yok; dolayısıyla sıralama yapıp Mayskiy’in günlüklerinin (Profesör Gorodetsky’nin Paul Kennedy’den naklettiği gibi) “belki de 20’nci yüzyılın en önemli politik günlükleri” olduğunu ileri sürmek mümkün değil. Kaldı ki gayriresmi günlüklerden biri de A. Kollontay’ın daha 1922’den başlattığı günlüğüdür ve bu, edebi olarak Mayskiy’in hiç gerisinde kalmaz; çekirdekten bir bolşeviğin Moskova’dan ve çatışmanın Avrupa’daki merkez üslerinin görece uzağından son derece dikkat çekici, son derece canlı izlenimlerini içerir.
Dolayısıyla, Mayskiy’in günlüklerine “en büyük önemi” atfetme iddiası afakidir. Sovyetler Birliği’ne bakışı genellikle bir yalancı “bilim” olarak “kremlinoloji”nin ufkundan öteye geçmeyen batılı tarihçiler ve entelektüeller için anlaşılabilir bu; ama Gorodetsky’nin de bunu desteklemesi, doğrusu sadece, bu batı-merkezli ruh halini başka sebeplerle kullanmak istediğini gösterir.
Mayskiy’in Günlük’ünün gayriresmi olduğunu söyledim, ne var ki bu da eksik bir ifade. Doğrusu “yarı-resmi” olmalı. Bir diplomatın gayriresmi belgesi olamaz, hele de bu diplomat Komünist Partisi üyesiyse. Üstelik Mayskiy de, 1941 aralık ayında Britanya Dışişleri Bakanı A. Eden’le Stalin arasındaki görüşmede çevirmenlik yapmak üzere Londra’dan Moskova’ya gelmesinin arifesinde, 1934 temmuzundan 1941 kasımına kadar olan Günlük’ünü (7 defter tutuyordu bu) Stalin’e göndermişti. Çağdaş Rus tarihçi Peçatnov daha 2010’da yazmıştı bunu. Mayskiy’in Stalin’e mektubundan şu satırları da eklemişti: “Edebiyat açısından bu günlük elbette ciddi bir şekilde elden geçirmeyi gerektiriyor, zira muhtelif şartlarda ve neredeyse daima aceleyle yazıldı. Ama bu günlük tarihi açıdan hiç kuşkusuz belli bir ilgiyi hak eder… Onu nasıl gerekli görüyorsanız öyle yapın.” (Kanadalı tarihçi Carley de o sırada Moskova savunmasını örgütlemeye çalışan Stalin’in defterleri okumaya zamanı olmadığını, bu yüzden doğruca Dışişleri Halk Komiserliği’ne gönderdiğini yazar.)
Demek ki Mayskiy’in günlük tuttuğu biliniyordu. Gördüğümüz gibi Mayskiy yalnız değildi; pek çok başka diplomat da günlük tutuyorlardı (ve bunun yaygınlığına bakılırsa öyle yapmaları isteniyordu).
Buraya kadar şunu söylemiş oldum: Günlük bir sır değildi, bilinmez değildi, tesadüfen keşfedilmiş değildi, türünün yegâne örneği değildi, iktidarın baskısına rağmen kaleme alınmış değildi. Bu iddiaların hepsi yanlıştır. Ama bu yanlışlar gene de belli bir dereceye kadar önemsiz sayılabilir.
Daha önemlisi şu: Profesör Gorodetsky, Günlük’ü ilk yayınlama şerefinin kendisine ait olduğunu ileri sürüyor.
Bu doğru değil.
Günlük ilk olarak 2015’te Gorodetsky tarafından değil, Rusya Bilimler Akademisi Dünya Tarihi Enstitüsü’nde A. Çubaryan’ın başkanlığında bir heyet tarafından 2006’da (ilk cilt, 1934—3 Eylül 1939) ve 2009’da (ikinci cilt birinci kitap 4 Eylül 1939—1 Haziran 1941, ikinci cilt ikinci kitap 22 Haziran 1941—1943) yayınlandı. Üç kitaplık bu baskı, notlarıyla birlikte 1421 sayfa tutar.
İki edisyonu inceleyerek değerlendiren Montréal Üniversitesi Tarih Bölümü’nden Michael Jabara Carley, Mayskiy’in Günlük’ünün yayını macerasını ayrıntılı olarak incelediği yazısında, Rusça edisyondan Gorodetsky’nin “pek az bahsettiğini” yazıyor. Kanadalı tarihçi inceden alay da ediyor: “Mayskiy’in günlüklerinden parçalar Rusyalı okur için yeni bir şey sunmuyordu, ama İngilizce kitap kurtları için bu çeviri 1930’ların sonundan 1940’ların başına kadar Sovyet dış siyasetine geniş bir kapı açmıştı.”
Gerçekten de öyle: Sovyet (veya Rusyalı) tarihçi, bu dönemin tarihini evire çevire incelemiştir ve incelemeye devam ediyor, onlar açısından yeni bir şey yok; ama Sovyetler Birliği’ne (ve kapitalist Rusya’ya da) “kremlinoloji”, “totalitarizm”, “devlet terörü” vb. adını taşıyan lunapark aynalarından, çarpık prizmalardan bakan batılı entelektüel “yeni” bir şey bulmuş olmalı.
Gorodetsky’nin redaksiyonu, bu “yeniyi” iştah açıcı şekilde sunmuş.
Kuşkusuz önemsiz değil, okunmalı, tarihçinin ve bu döneme ilgi duyan okurun kütüphanesinde bulunmalı. Karşılaştırmalı bir inceleme de yapmadım, dolayısıyla sahih olduğundan kuşkulanmak için bir sebebim de yok. Ama gerçek, gerçektir.
Bu meseleyle ilgili kısa bir kaynakça:
Günlük’ün Gorodetsky edisyonu (2015 İngilizce ve 2019 Türkçe), Çubaryan başkanlığında Rusya baskısı (2006 ve 2009), Günlük’le ilgili iki önemli makale ve Gorodetsky ile bir mülakat.
Gorodetsky G. (ed.) The Maisky Diaries. Red Ambassador to the Court of St James’s 1932-1943. London: Yale University Press, 2015.
Gorodetsky G. Stalin ile Churchill Arasında: SSCB Londra Büyükelçisi Mayski’nin Günlükleri (1932—1943) / Çev. D. Berktay. İstanbul: İş Bankası Kültür, 2019.
Дневник дипломата. Лондон, 1934—1943: в 2 кн. Кн. 1: 1934—3 сентября 1939 г. / И.М. Майский. М.: Наука, 2006.
Дневник дипломата. Лондон, 1934—1943: в 2 кн. Кн. 2, ч. 1: 4 сентября 1939—21 июня 1941 г. / И.М. Майский. М.: Наука, 2009.
Дневник дипломата. Лондон, 1934—1943: в 2 кн. Кн. 2, ч. 2: 22 июня 1941—1943 г. / И.М. Майский. М.: Наука, 2009.
Джавара Карлей М. Обзор двух изданий «Дневника посла» И.М. Майского. // Новые исторические перспективы: от Балтики до Тихого океана. 2016. №3 (4).
Печатнов В.О. Посол СССР в Веилкобритании И.М. Майский (по страницам его дневниковых записей) // Новая и новейшая история. 2010. №3
Akdemir G. Gabriel Gorodetsky’den SSCB Londra Büyükelçisi Mayski’nin Günlükleri (1932-1943) // Cumhuriyet. 2019. 31 Ara.