Bir tekelin portresi: Ferrero ve fındığın tutsaklığı

Nutella ve Kinder’in üreticisi Ferrero, Türkiye’de özellikle fındık piyasasında tartışmalı bir konumda. Sadece Türkiye piyasasında değil dünya fındık piyasasında da tekelleştiği belirtilen Ferrero’nun en son Rekabet Kurumuna verdiği taahhütler Ankara 15. İdare Mahkemesince iptal edildi. Bunun sonucunda tartışmalar daha da alevlendi.

Oğuzhan Aygen

Çok uluslu bir şirket olan Ferrero, 1946 yılında İtalya’nın Piyemonte bölgesinde Pietro Ferrero tarafından kuruldu. Şirket, kurucunun ardından oğlu Michele Ferrero’nun liderliğinde büyüyerek küresel bir dev haline geldi. Günümüzde Ferrero, Giovanni Ferrero’nun başkanlığında faaliyet gösteriyor ve dünya çapında 38 ticaret şirketi, 18 fabrika ve yaklaşık 40.000 çalışanla faaliyetini sürdürüyor.¹

1999 yılında Türkiye pazarına giren Ferrero, “Ferrero Türkiye” adıyla yerel faaliyetlerine başladı. Bugün Türk fındığının %90’ını satın alan şirket, 2013 yılında Manisa’da 300 milyon liralık bir fabrika yatırımı gerçekleştirdi. Fındık hammaddesi piyasasında hem alıcı hem de işleyici olarak söz sahibi olmayı hedefleyen Ferrero, bu stratejisini 2014 yılında Türkiye’nin önde gelen fındık şirketlerinden Oltan Gıda’yı satın alarak perçinledi. Oltan Gıda, satın alındığı dönemde 500 milyon dolarlık cirosuyla dikkat çekiyordu.

Satın alma bedeli açıklanmazken, Rekabet Kurumu onayının ardından şirketin adı “Ferrero Fındık İthalat İhracat ve Ticaret A.Ş.” olarak değiştirildi. 1984’te Trabzon’da kurulan Oltan Gıda, İtalya, Almanya, İngiltere ve Fransa gibi Avrupa ülkelerine; ABD, Japonya, Çin, Avustralya, Güney Afrika ve Mısır gibi ülkelere fındık ihraç ediyordu. Ferrero, zaten Oltan Gıda’nın fındık satışlarının %70’ini alıyordu. Satın almayla birlikte, Ferrero Türkiye fındık ihracatının üçte birini tek başına gerçekleştirir hale geldi.

2002-2014 yılları arasında fındık ihracat şampiyonu olan Oltan Gıda, Türkiye’nin 500 Büyük Sanayi Kuruluşu sıralamasında 55. sıradaydı. Ferrero, bu alım sayesinde fındığın üretiminden son işlenme aşamasına kadar tüm değer zincirinde yer alarak piyasada mutlak bir hâkimiyet kazandı. Bugün Ferrero’nun Manisa’daki fabrikasında üretilen ürünler, yalnızca iç pazara değil, yaklaşık 100 ülkeye ihraç ediliyor.²

Fındık işçilerinin Ferrero’ya tepkileri

Türkiye genelinde yaklaşık 500 bin fındık üreticisi bulunuyor. 2021 yılında çiftçiler ve fındık işçileriyle yapılan ve kamuoyuna açıklanan röportajlara göre, Türkiye yıllık ortalama 750 bin ton fındık üretimiyle küresel fındık arzının %70’ini sağlıyor. Ancak bu üretimi gerçekleştiren çiftçiler ve işçiler, Türk fındığının en büyük alıcısı konumundaki İtalyan çikolata devi Ferrero’nun neden olduğu kötü pazar yapısı ve ağır çalışma koşullarından ciddi şekilde şikâyetçi. Fındık işçileri, asgari ücretin dahi altında, günde 12 saat çalışmak zorunda kaldıklarını ifade ediyor. Üstelik ağır şartlar altında çalışan mevsimlik çocuk işçilerin varlığı da bu tabloyu daha da ağırlaştırıyor.

AFP’ye konuşan mevsimlik işçi Bahri Koyu, “Fındığın kilo fiyatı düşük olduğu için arazi sahipleri ve üreticiler de bize az ödeme yapıyor. Bu fiyatların ne bize ne de çiftçilere faydası var. Sadece büyük şirketler bundan kar sağlıyor,” diyerek durumu özetliyor. Yerel üretici Aydın Şimşek ise Ferrero’nun tekel gücüne sahip olduğunu ve tamamen kendi çıkarlarına göre hareket ettiğini belirterek, fındığın kilo fiyatının 22,5 liraya kadar düştüğünü, bu nedenle Ferrero’ya satış yapmayacağını söylüyor.

İstanbul Ziraat Odası Başkanı Ömer Demir de bu tekel yapıya dikkat çekerek, “Fındığın kilosunu 22-23 liradan alıp 23 dolara satıyorlar. Üretimin yüzde 70’ini biz gerçekleştirirken nasıl olup da bu adamlar gelip de istediklerini yapabiliyorlar? Buna izin verilmemeli,” ifadelerini kullanıyor. Demir, Rekabet Kurumu’nu göreve çağırarak, “Aksi takdirde her yerde her şeyi kontrol edecekler ve ürünlerimizi onlardan başka kimseye satamayacak noktaya geleceğiz,” diye uyarıyor.

Öte yandan üreticilerin, bu büyük gıda devine karşı ses yükseltmekten çekindiği de vurgulanıyor. Akyazı Ziraat Odası Başkanı Şener Bayraktar, “Konuşurlarsa fındıklarını artık satamayacaklarından korkuyorlar” diyerek endişeyi dile getiriyor. Bayraktar, Toprak Mahsulleri Ofisi’nin alım kotalarını yükseltmesi gerektiğini vurgulayarak, bu sayede üreticilerin alternatif müşteri portföyü oluşturabileceğini belirtiyor.³

Palm yağı ve Salmonella krizi

2017 yılında Ferrero’nun Nutella markasında kullandığı palm yağı, dünya genelinde büyük tartışmalara neden oldu. Bazı çevrelerce palm yağının kanserojen olduğu öne sürülerek yasaklanması gerektiği savunuldu. Ferrero ise palm yağının sağlığa zararlı olmadığını ileri sürdü.⁴ Ancak birçok çevrede palm yağının sağlık üzerindeki etkilerine dair bilimsel araştırmaların yetersiz olduğu belirtildi ve tartışma net bir sonuca ulaşmadan devam etti.⁵

2022 yılına gelindiğinde ise Ferrero’nun Avrupa’daki bazı ürünlerinde, Belçika’nın Arlon kentindeki fabrikasında “Salmonella” adı verilen bir bakteriye rastlandığı ortaya çıktı. İlk olarak 15 Aralık 2021 tarihinde Arlon’daki fabrikada çikolata ürünleri içeren bir tank filtresinde Salmonella bakterisi tespit edildi. Özellikle Kinder Sürpriz ve diğer bazı ürünlerde görülen bu bakteri, 12 farklı ülkede en az 324 kişiye bulaştı. Hastalığın büyük çoğunlukla 16 yaş altı çocukları etkilediği, vakaların yaklaşık yarısının hastaneye kaldırıldığı bildirildi.

Avrupa Hastalık Önleme ve Kontrol Merkezi’ne (ECDC) göre en çok enfeksiyon vakası 102 kişiyle İngiltere’de görülürken, Fransa’da 73, Belçika’da ise 62 vaka tespit edildi. Ayrıca Almanya ve İrlanda’da da 15’er vaka doğrulandı. Ferrero ürünleriyle bağlantılı olarak İsviçre’de 41 kişiye bakteri bulaşırken, Hollanda, Avusturya, Danimarka, Lüksemburg, İsveç, İspanya ve Norveç’te de enfeksiyon vakaları kaydedildi.⁶

Aynı yıl içinde Ferrero’ya yönelik salmonella skandalıyla bağlantılı olarak Belçika ve Lüksemburg’da şirkete ait altı farklı tesise eş zamanlı baskınlar düzenlendi. Bu operasyon kapsamında Lüksemburg’daki Ferrero International genel merkezi, Ferrero Trading Lux ve SARL Ferrero Management Services şirketlerine ait binalarda aramalar gerçekleştirildi. Operasyon, Belçika Gıda Güvenliği Kurumu (FASFC) ve federal polis tarafından, Lüksemburg yetkilileriyle koordineli şekilde yürütüldü. Aynı zamanda Belçika’daki Arlon fabrikası ve Brüksel’deki bazı Ferrero adreslerinde de arama yapıldı. Lüksemburg Savcılığı’nın açıklamasına göre, şirket merkezlerinde gerçekleştirilen bu baskınlarda çok sayıda belgeye ve bilgisayar ekipmanına el konuldu.

Yürütülen adli soruşturmanın amacı, “Salmonella bakterisinin tespit edilmesinin ardından Ferrero’nun süreç yönetimi, gıda zincirinin takibi, sağlık yetkilileriyle kurduğu iletişim ve bilgi aktarımı konularındaki sorumluluklarını ortaya koymak” olarak açıklandı. Ferrero’nun bu bilgiyi Belçika makamlarından sakladığının anlaşılması üzerine, 8 Nisan’da Arlon’daki fabrika FASFC tarafından mühürlendi. Skandalın ardından şirketin satışları %40 oranında düştü. Zamanla Salmonella vakaları daha da arttı. ECDC’nin açıklamasına göre Avrupa, ABD ve Kanada’da Kinder ürünlerine bağlı olarak toplamda 423 doğrulanmış Salmonella vakası tespit edildi. En fazla vaka 122 kişiyle İngiltere’de görüldü. Fransa’da 118, Belçika’da 52, İsviçre’de 48 ve Almanya’da 30 vaka kayıtlara geçti. Enfekte olanların çoğu çocuktu ve bunların %40’ı hastanede tedavi altına alındı.⁷ Bu sağlık krizi sonucunda Türkiye’de de Tarım ve Orman Bakanlığı, Kinder’e ait bazı ürünlerin piyasadan toplatılmasına karar verdi.⁸

Rekabet Kurumundan Ferrero’ya soruşturma

2022 yılının sonlarında Rekabet Kurumu tarafından yapılan açıklamada, Ferrero International S.A. ve bağlı şirketlerinin fındık pazarında üretimden alıma, kırımdan ihracata kadar tüm aşamalardaki faaliyetlerinin Rekabetin Korunması Hakkında Kanun’u ihlal ettiği yönündeki iddialar kapsamında yürütülen ön araştırmanın Kurul tarafından karara bağlandığı belirtildi. Kurul, yapılan tespitler, toplanan bilgi ve belgeleri değerlendirerek, bunların yeterli ve ciddi bulgular içerdiğine hükmetti ve Ferrero Fındık İthalat İhracat ve Ticaret AŞ hakkında soruşturma başlatılmasına karar verdi. Bu soruşturmanın temelinde, Ferrero’nun Türkiye fındık pazarında hem en büyük alıcı hem de en büyük ihracatçı olması ve dikey bütünleşik yapısıyla monopson (tek alıcının olduğu piyasa) benzeri bir güç elde etmesi; dolayısıyla piyasayı neredeyse tamamen kontrol etmesi, yani tekelleşmesi yatıyordu.⁹

Soruşturmanın başlatılmasının ardından Ferrero ile Rekabet Kurumu arasında görüşmeler başladı ve bu süreç sonucunda, 2024 yılında Ferrero bazı taahhütlerde bulunarak soruşturmanın sonlandırılmasını sağladı.¹⁰ Ferrero, kamuoyuna yaptığı açıklamada, “Ferrero Fındık İthalat İhracat ve Tic. A.Ş., Türkiye’de müdahale referans fiyatının altında kabuklu fındık alımı yapmayacağını ve piyasanın verimliliğini destekleyeceğini taahhüt etmektedir” ifadeleriyle, fındık fiyatı açıklamayacağını ve kapasitesinin üzerinde fındık satın almayacağını beyan etti.¹¹

Tüm Üretici Köylü Sendikası (Tüm Köy Sen) Ordu Şube Başkanı Zekayi Sağra, soruşturmanın bu şekilde sonlandırılmasına tepki göstererek, Ferrero’nun fındık piyasasında mutlak egemenlik kurduğunu belirtti. Şirketin yaklaşık 10 bin üreticiyle sözleşmeli çalıştığını ve üretimi kendi ziraat mühendisleri aracılığıyla denetlediğini vurgulayan Sağra, asıl meselenin yalnızca Ferrero değil, devletin tarım politikaları olduğunu ifade etti. Sağra’ya göre, devletin serbest piyasa mantığıyla şekillendirdiği tarım politikaları nedeniyle, tarım ve gıda şirketleri belirleyici hale geliyor. Devlet, şirketlerin istediği doğrultuda, maliyetleri karşılamayan taban fiyatları açıklarken, yeterince ürün de almıyor. Yüksek enflasyon nedeniyle açıklanan fiyatlar hızla eriyor. Eylül ayında belirlenen 82 TL’lik fiyatın, bugünkü 130 TL seviyesiyle reel anlamda hiçbir farkı olmadığını dile getirdi.¹²

Mahkeme taahhüdü iptal ediyor

Ancak yakın tarihte Ankara 15. İdare Mahkemesi, konuyla ilgili önemli bir karar aldı. Ordu Büyükşehir Belediyesi’nin iştiraki ORTAR Ordu Tarım, Hayvancılık, Gıda ve Sanayi Ticaret A.Ş. ile Yürür Gıda Sanayi ve Ticaret A.Ş., Ferrero’nun Rekabet Kurumuyla yaptığı taahhüdün rekabeti bozduğu gerekçesiyle mahkemeye başvurarak hem bu taahhüdün iptalini hem de Ferrero’nun cezalandırılmasını talep etti. Mahkeme, Ferrero’nun Toprak Mahsulleri Ofisi’nin açıkladığı fiyatın altında fındık almama ve fiyat açıklamama yönündeki taahhüdünü oybirliğiyle iptal etti. Bu kararla birlikte Ferrero’ya karşı rekabeti ihlal gerekçesiyle cezai yaptırımın önü açılmış oldu. Mahkeme gerekçesinde, Ferrero’nun fındık piyasasındaki bozucu etkilerini ortadan kaldıracak somut ve güvenilir güvenceleri ortaya koyamadığını belirtti.¹³

Ferrero, konuya ilişkin yaptığı açıklamada, iptal kararının yalnızca Rekabet Kurumu’nun dosyayı taahhüt temelinde kapatma kararına yönelik olduğunu vurguladı. Şirket, kendisine herhangi bir idari yaptırım ya da faaliyet kısıtlaması getirilmediğini, kamuoyunda yer alan “Ferrero’nun Türkiye’de fındık alım ve ihracat faaliyetlerini durduracağı, yalnızca ithalat yapabileceği ya da şirkete ceza kesildiği” yönündeki haberlerin gerçeği yansıtmadığını duyurdu. Ferrero, hukuki sürecin halen devam ettiğini ve Rekabet Kurumu’nun yeni bir karar alana kadar, şirketin hâkim durumunu kötüye kullanmama yükümlülüğünün sürdüğünü de kamuoyuyla paylaştı.¹⁴

Tekelleşme, kapitalizmin ve onun en yüksek aşaması olan emperyalizmin zorunlu bir sonucu. Tekelleşme doğal olarak daha fazla sömürü getiriyor. Bu durum Ferrero’nun Türkiye’deki faaliyetlerinde açıkça görülüyor. Bunun önüne geçmek için mevcut düzene karşı mücadeleyi yükseltmek gerekiyor. Tüm Köy Sen Ordu Şube başkanı Zekayi Sağra’nın şu ifadeleriyle yazıyı sonlandırmak yerinde olacaktır:

“Devlet, enflasyon nedeniyle fındık fiyatını güncellemeyeceği için yine tarım ve gıda tekelleri belirleyici olacak, üretici mağdur edilecek. Çözüm; halkçı tarım politikaları ve üreticinin örgütlü gücünü göstermesindedir. Yerli ve yabancı tarım ve gıda şirketleriyle devletin iç içe tarım politikalarını belirlemesinin önüne geçmek zorundayız.”

Notlar: