Evrim karşıtlığı, eğitim ve tarikat etkisi

Türkiye’de biyoloji eğitiminde evrim, tarih boyunca sıkça dışlanmış veya çarpıtılmıştır; günümüzde de Evrim Teorisi, müfredatta doğrudan adı anılmadan, temel mekanizmaları üzerinden verilerek öğrencilere aktarılmaktadır.

Mert Öztunç

Evrim, temelinde canlı popülasyonlarında gen ve özellik dağılımının nesiller içerisinde değişimini açıklayan bir doğa yasası.¹ Bu tanımda, evrimle ilgili yazının ilerleyen bölümlerinde eğitim sistemine bilinçli olarak yerleştirildiğini göreceğimiz iki yanılgı dikkat çekiyor.

Bunların ilki, evrimin canlılığın başlangıcına dair bir iddia içerdiği yanılgısı. Bilim dünyasında canlılığın ortaya çıkışına dair konsensusa, yazının ilerleyen bölümlerinde değinmek daha uygun olacağından ikinci yanılgıya geçebiliriz.

İkinci yanılgı ise Evrim Teorisi’nin sadece “teori” olduğu yanılgısıdır. Evrim, bilimsel bir yasadır; bu yasanın işleyişini açıklayan ve halk arasındaki “teori” kavramı ile çelişen biçimde bilimsel konsensusu yansıtan teori ise Evrim Teorisidir. Sıkça verilen örnekle, Kütle Çekim Yasası ile onun işleyişini farklı ölçeklerde açıklayan Newton’un Kütle Çekim Teorisi ve Görelilik Teorisi bu ayrıma örnek gösterilebilir.²

Türkiye’de evrim eğitiminin tarihi

Evrim Teorisinin Türkiye biyoloji ve fen bilimleri eğitimindeki yeri, oldukça inişli çıkışlı bir şekilde ortaya çıkmaktadır. 1930’lu yıllarda eğitim sisteminde ilk kez yer alan evrim, 1950’li yılların başlarında Demokrat Parti’nin emperyalizm ve dinci gericilikle yakın ilişkiler kuran iktidarı tarafından müfredattan uzaklaştırılmış ve “evrimsiz bilim eğitimi” denemeleri Türkiye tarihinde ilk kez başlamıştır.

1962 ile 1982 arasında evrim eğitimi modern bilim ile paralel olarak müfredatta yer almıştır. Türkiye’de evrimin eğitimden uzaklaştırılmasında bir başka zirve noktasını oluşturan 1980 darbesi sonrası, tesadüf olmayan bir şekilde, tekrar emperyalizm ve dinci gericilikle yakın ilişkiler kuran iktidar tarafından 1985 yılından itibaren ders kitaplarında evrime yer verilmezken “yaratılışçılığa” yer verilmiştir. 1992-1998 yılları arasında ise Evrim Teorisine yer verilmeye başlanmış, ancak bu eleştirel bir üslup ve yaklaşım ile gerçekleşmiştir.³ ⁴

Yakın tarihte, evrim eğitimine dair yaklaşımlar genellikle evrime yer veren, özellikle 2000’li yılların başlarındaki örneklerde, evrim teorisine “Hayatın Başlangıcı ile İlgili Görüşler” başlığı altında “Abiyogenez”, “Panspermia” gibi net bir bilimsel konsensusun oluşmadığı kuramlar ve “Yaratılışçılık” gibi tezler arasında yer verilmesi şeklindedir.⁵ ⁶

Özellikle 2010’lu yıllardan itibaren, öğrencilerin pedagojik yetersizliği gibi bazı bahaneler⁷ ile, evrimin ilerleyen aşamalarda biyoloji eğitimindeki önemine rağmen, bazı kavramlar evrim kelimesinin yerine bilinçli olarak kullanılmıştır. Bunların başında “çevreye uyum” ve “adaptasyon” gibi, Evrim Teorisinin temel mekanizmalarını içeren kavramların Evrim Teorisi adı anılmadan verilmesi gelmektedir; bu, evrimin doğru algılanmasının önüne geçme çabası olarak gözlemlenebilir.⁸ ⁹

Biyoloji dersinde olabildiğince canlıların ve canlılığın oluşumu ile evrimin etrafından dolaşılmaya çalışılırken, lise düzeyinde Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi derslerinde “Allah’ın yaratımı” ve “yaratılışçı” tezler alternatifsiz bir gerçeklikmiş gibi işlenebilmiş, hatta bir dönem “Kader ve Evrendeki Yasalar” başlığı altında “Biyolojik Yasalar ve Yaratılış”tan bahsedilmiştir.¹⁰ ¹¹ ¹²

Son olarak, bu yazının temel etkeni olan ve 2024-2025 eğitim öğretim yılı itibariyle geçilen “Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli”nin Evrim Teorisine ve biyoloji eğitimine bakışına değinmek gerekir. Öncelikle, biyoloji eğitiminin 4 yıllık lise eğitiminde ünitelere değil temalara bölünerek modernleştiği iddia edilmektedir.

Ancak bu modernleşme ve 21. yüzyıla uygunluk iddiaları ile çelişkili bir nokta vardır: Temalardan hiçbiri ismen evrimi içermemektedir. Tema isimlerinde evrime doğrudan yer verilmemesi ve sahip oldukları kazanımlarda Evrim Teorisi kavramının kullanılmaması; bunun yerine, “Canlıların çevreye uyum sürecine yönelik tümevarımsal akıl yürütme”, “Adaptasyon”, “Varyasyon”, “Çeşitlilik” ve “Epigenetik” gibi Evrim Teorisinden bağımsız düşünülemeyecek kavramların verilmesi yoluyla, evrimin metodolojiden ayrıştırılması çabası sürdürülmektedir. Bunun sebebi ise biyoloji eğitiminin en temel parçası olan evrim ve evrimsel mekanizmalar olmadan, biyolojinin diğer alanlarının öğreniminin imkânsız olmasıdır.¹³ ¹⁴

Eğiticinin eğitilmesi

Biyoloji eğitiminde uzun süren evrimsiz model ve toplumsal algıda yer alan evrim karşıtlığı, doğal olarak biyoloji öğretmenlerinin ve biyoloji öğrencilerinin evrimsiz bir sistemde yetişmesine yol açmakta; bunun sonucunda evrimsiz bir biyoloji algısıyla mezun olup yine evrimsiz biyoloji müfredatını öğretmektedirler. Yapılan araştırmalar, biyoloji, biyoloji öğretmenliği ve temel bilim öğretmenliği öğrencilerinin çoğunun evrimi bilimsel bir gerçek olarak kabul etmediğini ortaya koymaktadır.

Bu durum, bu alanlarda uzmanlaşan öğrencilerin yüksek eğitimlerinde de olumlu bir seyir izlememektedir; yani biyolojide evrim eğitiminin eksikliği, ilköğretim ve ortaöğretimde başladığı gibi yükseköğretimde de sürmektedir.¹⁵ Aktif öğretmenler üzerinde yapılan araştırmalar da Evrim Teorisini kabul oranının yarıdan az olduğunu ve bu oranı, Adnan Oktar’ın okullarda yer alan yayınlarının etkilediğini göstermektedir.¹⁶

Evrim teması biyolojinin çekirdeğidir

“Evrim teması biyolojinin çekirdeğidir” ifadesi rastgele seçilmiş bir slogan değildir. Biyoloji eğitiminde temel kaynaklardan biri olarak kabul edilen, Türkiye dahil dünyanın dört bir yanında temel kitap olarak kullanılan ve yıllar içinde ondan fazla edisyon basmış, 14 milyondan fazla öğrencinin 20 farklı dilde kullandığı¹⁷ “Campbell Biology” kitabının girişinde, ilk bölümün temasının neden evrim olduğu açıklanmaktadır.¹⁸

Theodosius Dobzhansky, evrim teorisini biyolojinin temeli olarak tanımlarken, Stephen Jey Gould ise evrimsiz bir biyoloji eğitimini periyodik tablodan mahrum bir kimya eğitimine benzetir.¹⁹ Bunun nedeni, biyolojik mekanizmaların ve sistemlerin oluşumu ve işleyişi için evrimin temel ve vazgeçilmez bir faktör olmasıdır.

Evrim karşıtlığı ve tarikat ilişkisi

Türkiye’de evrim karşıtlığı ve tarikat ilişkisi denildiğinde ilk akla gelen, Harun Yahya takma adıyla bilinen ve sonradan yazıları kendi tarafından yazılmadığı, “ghost writer” kullandığı öğrenilen²⁰ yayınların okullarda,²¹ ²² uluslararası arenada²³ ve AKP eliyle mecliste²⁴ ²⁵ dağıtılmasıdır. Bu yayınlar, Adnan Oktar’ın şahsı ve tarikatı üzerinden evrim karşıtlığını pekiştirmektedir.²⁶

Lise öğretmenlerinin evrim üzerine yaptığı tartışmalara dahi akademik bir kaynakmış gibi giren bu tarikatın kitaplarına karşı tavır alanlara hukuki baskı uygulandığı da biliniyor.²⁷ AKP’nin dinci gerici iktidarı tarafından kitapların yasama aracı olarak dağıtılması, tarikatların ve dinci gerici iktidarın birlikte evrim karşıtı program ve müfredatlar oluşturmasıyla örtüşüyor.²⁸

Evrimli bir biyoloji eğitimi için

Türkiye tarihinde evrim, her zaman biyoloji eğitimindeki temel tartışmalardan biri olmuş, ancak tartışma konusu olduğunun yarısı kadar bile öğrenilmemiş ve öğretilmemiştir. Aktif ve geçmiş biyoloji sistemlerinde evrim genellikle dışlanmış veya olmadığı şeylermiş gibi öğretilmiştir.

Geçtiğimiz günlerde Yeni Akit yazarı Ali Erkan Kavaklı tarafından, hücre çekirdeğinin hücre için gerçekleşen olayları yönetme ve organize etme rolüne gelen dinci gerici tepki,²⁹ evrim karşıtlığının yalnızca evrim karşıtlığı değil, bir bütün olarak bilim ve ilericilik karşıtlığı olduğunu göstermektedir.

Evrim karşıtlığının her zaman dinci gericilikle el ele yürüdüğü açıkça ortada. Bu yüzden, ilericiliğin ve parasız bilimsel eğitimin mücadelesini yürütürken, bir yandan laiklik mücadelesi ve vurgusu kaçınılmazdır. Evrimin doğru şekilde yer aldığı bir müfredat için bu vurgu ve mücadele ise yegâne alternatif.

Notlar: