Sosyal konutlar yine gündemde: Krizi çözmek mi, sömürüyü derinleştirmek mi?

AKP’nin propaganda malzemesine dönüşen “Sosyal Konut Projesi”, yılın son çeyreğinde başlaması planlanan 500 bin sosyal konut projesi ve duyurulan “Gayrimenkul Sertifikası” programı kapsamında yeniden gündeme geldi. Peki, bu projeler ne kadar ilerledi, ne ölçüde “sosyal” ve konut krizine gerçekten çözüm getirebiliyor mu?

Oğuzhan Aygen

2022 yılı sonlarında AKP Genel Başkanı Erdoğan tarafından TOKİ eliyle “İlk Evim, İlk İşyerim” adlı bir projenin başlatıldığı, bu proje kapsamında 250.000 sosyal konut, hazine arazilerinde 1.000.000 altyapılı konut arsası ve 10.000 sanayi sitesinin yapılarak kurayla dağıtılacağı duyurulmuş ve böylece sosyal konut projeleri gündemde önemli bir yer edinmişti.¹ Ardından 6 Şubat depremleri yaşanmış, TOKİ eliyle deprem bölgesinde konut yapımına başlanmıştı. Ancak, örneğin Samandağ’daki TOKİ inşaatlarından gelen görüntülerde inşaatların çürük malzemelerle ve son derece kalitesiz biçimde yapıldığı medyaya yansımıştı.² Üstelik aynı bölgede, TOKİ konutları için tapulu zeytinlik arazilerinin hukuka aykırı şekilde acele kamulaştırılıp zeytinliklerin söküldüğü de geçtiğimiz aylarda gündeme gelmişti.³

Bir “seferberlik” daha

Bu yılın başında Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı Murat Kurum, yeni bir “sosyal konut seferberliği” daha ilan etti.⁴ Cumhurbaşkanı Yardımcısı Cevdet Yılmaz ise Bakanlığın düşük maliyetle konut üretmek için hazırlık yaptığını açıkladı. Bahsi geçen konutlara ilişkin; 40-45 bin TL gelir sınırı, yüzde 10 peşinat ve 240 ay vade gibi koşullar kamuoyuyla paylaşıldı. Geçmiş yıllarda olduğu gibi 240 ay vade imkânının sunulacağı iddia edilen proje kapsamında dar ve orta gelirliye yönelik 100 bin sosyal konut üretilmesi hedefleniyor.⁵

Geçtiğimiz günlerde ise Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek, en az 500 bin sosyal konut hedefini açıkladı. Şimşek, “Murat Bey hakikaten muazzam bir hızla gidiyor, büyük bir performans var. Hakkını vermek lazım, biz finansal olarak yetişemiyoruz, zorlanıyoruz. Kendisinin planı önümüzdeki 2-3 yıl içinde en az 500 bin sosyal konut üretmek. Bu da ağırlıklı olarak büyük şehirlerde olacak” dedi. Ancak proje kapsamında duyurulan “sosyal kiralık konut” modeli, konut krizine köklü bir çözüm sunmaktan çok, günübirlik çözümlerle krizin yalnızca geçici olarak hafifletilmesine yönelik olduğunu ortaya koydu.⁶ Özellikle İstanbul’a vurgu yapılması, Kanal İstanbul güzergâhındaki çalışmalar hatırlandığında projeyi daha dikkat çekici kılıyor.

Bitmeyen projeler, süregelen mağduriyetler

Ancak ilan edilen projeler vaat edilen süre içinde ya tamamlanamadı ya da taahhüt edilen konut sayılarına ulaşılamadı. 2019’da başlatılan 100 bin sosyal konut seferberliği 6 yıldır tamamlanamadı. Projenin başlangıcında, vatandaşlara yüzde 0,49 sabit faiz oranı ve 240 ay vade ile ödeme imkânı sunulacağı taahhüt edilmişti. Ancak bu sözler tutulmadı. Ödeme planlarının memur maaş artışlarına endekslenmesi ve vadelerin 180 aya düşürülmesiyle proje büyük bir hayal kırıklığına dönüştü. Taksit ödemelerinin “kira bedeli ya da daha düşük seviyede” olacağı belirtilmişti; fakat “kira bedeli”nin neye göre belirleneceği belirsiz kaldı. Böylece insanlar hem belirsizlikle hem de borç yüküyle karşı karşıya bırakıldı. Üstelik bu projelerde KDV oranı %1 yerine %10 olarak uygulandı.⁷ Faizsiz olacağı belirtilen bu projelerde taksitlerin TÜFE veya memur maaş artışlarına endekslenmesi, fiilen yüksek faiz anlamına geliyor. Vatandaşlar adeta ömür boyu borçlandırılıyor. Hatta tamamlanan TOKİ konutları bile zamanla diğer konutlardan daha pahalı hâle geliyor.

“İlk Evim, İlk İşyerim ve İlk Evim Arsa” projelerinde ise kuralar çekilmiş, konut ve arsaların 2 yıl içinde hak sahiplerine teslim edileceği açıklanmıştı. Ancak geçtiğimiz yılın kasım ayında tamamlanması gereken 250 bin konuttan yalnızca 6 bin 530’unun teslim edildiği, arsa projesinde ise 235 bin 439 hak sahibinden yalnızca 6 bin 23’üne arsa verildiği kamuoyuna yansıdı. Konut ve arsa teslim oranı yüzde 5’i bile bulmadı.⁸

Türkiye’nin dört bir yanında bitmeyen TOKİ projeleri nedeniyle mağdur olan vatandaşlar uzun süredir pek çok yerde eylem yaparak mağduriyetlerini dile getiriyor. Bu duruma dair çok yakın tarihli bir örnek Balıkesir Dinkçiler Mahallesi’nden verilebilir. Buradaki mağdurlar, 5 yıldır teslim edilmeyen konutlar nedeniyle hem maddi hem manevi olarak yıprandıklarını belirterek şu ifadeleri kullandı: “Kuraya girdik, hak sahibi olduk ama ev yerine belirsizlik teslim aldık. Kirada yaşayan, kredi borcu ödeyen insanlarız. Artık dayanacak gücümüz kalmadı.” Hak sahipleri, yetkililere defalarca başvurduklarını ancak net bir takvim alamadıklarını vurgulayarak, konutların neden geciktiği konusunda kamuoyunun bilgilendirilmesini ve projeye dair somut bir çözüm planı sunulmasını talep etti.⁹

Gayrimenkul Sertifikası: Konut değil hisse

Artan ev ve kira fiyatları konut krizini derinleştirirken, TOKİ’nin yeni kampanyası kamuoyunda tartışma yarattı. Geçtiğimiz günlerde Bakan Murat Kurum tarafından duyurulan “Gayrimenkul Sertifikası” projesiyle TOKİ, ev alamayan yurttaşlara ev yerine hisse satmaya başladı. Örneğin 88 metrekarelik bir daire, 863 bin hisseye bölünerek satışa sunuluyor. TOKİ’nin tanıtım afişinde söz konusu sertifika şöyle tanımlanıyor: “Gayrimenkul Sertifikası, yatırımcılara mülkün tamamı yerine belli bir payına sahip olma imkânı sunan modern bir finansal modeldir.”

Yurttaşlar sosyal medyada Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı Murat Kurum’u etiketleyerek şu tepkileri gösterdi: “Devremülk usulü mü oturacak insanlar evde? 1 hafta evindesin, 51 hafta sokakta mı? Nasıl bir projedir bu? Barınma ihtiyacı böyle mi karşılanır?”, “Yeni soygun şekli”, “En son Jet Fadıl bunu yaptı. Bunların da ondan aşağı kalır tarafı yok” ve “1+1 daire 6 milyon. Tam halk için düşünülmüş harika bir proje, 300 seneye kadar özellikle asgari ücretliler ve emekliler için kiracı kimse kalmaz bu sistemde. Emeği geçen herkese en içten teşekkürlerimizi sunuyoruz.”¹⁰ Bu tepkiler, AKP’nin konut krizini geçici ve piyasacı yöntemlerle hafifletmeye çalıştığını açıkça ortaya koyuyor.

Kanal İstanbul, sosyal konutlarla perdelemeye çalışılıyor

Şu anda tutuklu bulunan İBB İmar ve Şehircilik Dairesi Başkanı Ramazan Gülten’in BirGün’de yayınlanan yazısına göre: “Kanal İstanbul kapsamında kalan alanda TOKİ’nin hazırladığı, İstanbul Arnavutköy Sazlıbosna Mahallesi batı kısmı Yenişehir Rezerv Yapı Alanının bir kısmına ait 1/5000 ve 1/1000 ölçekli Nazım ve Uygulama İmar Planları onaylandı ve askıya çıkarıldı. (…) Geçtiğimiz nisan ayında beş ilçenin içme suyu kaynağı olan, İstanbul’un içme suyu ihtiyacının yaklaşık yüzde 10’unu karşılayan Sazlıdere Barajı’nın doğu yamacında, mutlak koruma sınırlarında kalan Hacımaşlı Mevkii’nde 6 Şubat 2025’te onaylanan planlar doğrultusunda inşaata başlandığı tespit edilmiş ve İSKİ ile İBB ekipleri tarafından ruhsatsız inşaatların durdurulması istenmişti. (…) Hacımaşlı Mevkii için TOKİ tarafından mart ayında yapılan ihaleler sonucunda nisan ayında inşaat ruhsatı alma ihtiyacı duyulmadan inşaatlara başlandı.

Yapılan ihaleler incelendiğinde 25 firmanın ihaleleri kazandığı, bu firmaların büyük kısmının yıllardır TOKİ’ye iş yaptığı tespit edildi. Bu firmaların ortak özelliği ise son işlerinin deprem bölgesinde olması. Buradan şu sonuç çıkarılabilir: TOKİ’nin deprem bölgesinde ödeme, iş takvimi ve benzeri nedenlerle zorladığı firmalar İstanbul’da biraz olsun rahatlayacaktı. TOKİ, nisan ayında inşaatı başlayan Hacımaşlı Mevkii ihalesini ‘sosyal konut’ ibaresiyle yaptı. Kanal İstanbul’un bir konut projesi olduğu eleştirilerine karşı bir cevap oluşturulmak istendi. Nitekim İBB ile İSKİ’nin, Sazlıdere Barajı’nın mutlak koruma kuşağında yer alacak ve İstanbul’un içme suyunu kirletecek inşaatlara karşı yaptığı itirazlara, ‘Sosyal konuta karşı çıkıyorlar’ cevabı verilmişti.”¹¹

Yani, Kanal İstanbul güzergâhında yer alan bölgelerde TOKİ eliyle ihalelere çıkıldı ve sosyal konut inşaatlarına başlandı. Sosyal konut görünümü altında rant ve talan faaliyetleri perdelemeye çalışıldı.

Yukarıda anlatılanlar ve TOKİ’nin toplam yatırımlarının sadece %14,8’inin yoksul ve dar gelirlilere yönelmesi dikkate alındığında, TOKİ’nin dar gelirliye kayda değer bir hizmet sunmadığı açıkça görülüyor. En düşük aylık taksitlerin 14-15 bin TL olduğu bu projelerde taksitler, emekli maaşlarını ve asgari ücretin yarısını geçiyor. Yeni projelerle ortaya çıkan rant fırsatları ve ihaleler aracılığıyla TOKİ, sermayeyi zenginleştiriyor ve bu sürecin finansmanını dar gelirliyi yüksek taksit ve faizlerle ezerek sağlıyor.

Kentsel dönüşümün ve onun sermayeye sağladığı rantın barınma krizine etkisi ise ayrıca ele alınması gereken bir konu. Gayrimenkul Sertifikası uygulamasının başlamasıyla konutlar hisselere bölünerek, konut piyasasında yeni bir “sermaye piyasası” oluşuyor. Bu, konut alanında piyasacılığın yeni bir biçimi olarak ortaya çıkıyor ve sömürüyü daha da derinleştiriyor. Tıpkı diğer alanlarda olduğu gibi, konut politikalarında da uygulanan piyasacı yöntemler, Türkiye’de barınma krizini çözmek yerine yıllardır daha da ağırlaştırıyor. Tarihten alınan dersler ve krizin bugünkü niteliği, barınma sorununun ancak reel sosyalizmin tecrübeleri ışığında, sosyalist bir planlamayla çözülebileceğini açıkça gösteriyor.

Notlar: