Üç harfli marketlerde sömürü günden güne büyüyor

A101, BİM ve Şok gibi zincir marketler, işçi düşmanı politikalarını her geçen gün daha da sertleştiriyor. Yurttaşların iş bulmakta zorlandığı bu sistemde marketler, çalışanlarını güvencesiz koşullarda uzun saatlerce çalıştırıyor.

Ecrin Özdil

Son günlerde özellikle A101, BİM ve Şok gibi zincir marketlerde çalışan kasiyerlerin ve reyon görevlilerin yorgunluktan ayakta durmakta zorlandığı, ağır işgücü altına tek başlarına girmek zorunda kaldıkları görüntüler gündem oldu. Türkiye genelinde bu “üç harfli” zincir marketlerde çalışan on binlerce işçi, uzun süredir ağır çalışma koşulları, düşük ücretler ve hak gaspları ile karşı karşıya.

Özellikle A101’in aldığı yeni karar ile şartlar daha da ağırlaştı. Şirket, mağaza kapanış saatini 21.00’den 22.00’ye uzattı. Sabah erken saatlerde başlayan mesai, artık geceye kadar sürüyor. Çalışanlar, zaten ağır olan yükün bu kararla katlandığını söylüyor.¹ Reyon dizmekten kasa başına, temizlikten depoya kadar her işe koşturulan personel, görev tanımının dışında birçok işi yapmak zorunda kalıyor. Aşırı yorgunluk nedeniyle baygınlık geçiren işçiler, dinlenme haklarından da mahrum bırakılıyor.

Sömürü artarken patronlar zenginleşiyor

Mağaza Market-Sen’in verilerine göre zincir marketlerde günde 10 saati aşan mesailer yaygın. Fakat kayıtlarda çalışma süresi “8 saat” olarak gösterilip mesai ücretleri verilmiyor. Özellikle Şok mağazalarında personel yetersizliği nedeniyle çalışanlar günde 12 saate varan sürelerde çalışmak zorunda kalıyor. Online siparişleri ise yaya ya da bisikletle teslim etmek de görevleri arasında yer alıyor. BİM’de ise mağaza açılış veya indirim dönemlerinde mesailer 15 saate kadar çıkabiliyor.² Bu marketlerde haftada en az 71 saat çalışma yaygın; bu tempo, hem işçi sağlığını hem de iş güvenliğini ciddi biçimde tehdit ediyor.³

Zincir marketlerin kârları ise hızla artıyor. 2024’te borsaya yansıyan verilere göre BİM, 520 milyarlık hasılat ve 18 milyar TL’lik net kâr elde etti. Şok aynı dönemde 202 milyar TL net satış ile, 1,8 milyar TL net kâr duyurdu.⁴ Büyük zincirler, mağaza sayılarını ve toplam satış hacmini artırarak kârlılıklarını koruyor.

Bir yanda açlık sınırına yakın maaşlarla çalışan işçiler ağır çalışma şartları altında ezilirken zincir market patronları milyarlarca lira kâr açıklıyor. Bu çelişki, mağaza market sektöründeki artan sömürüyü net bir şekilde gösteriyor. Ağır çalışma koşulları, düşük ücret ve artan iş yükü, zincir marketleri “modern kölelik” düzeninin en görünür örneklerinden biri haline getiriyor.

İşçi düşmanlığı

Hizmet sektörü işçileri uzun süredir zincir marketlerdeki koşullarla ve dayatmalarla karşı karşıya kalıyorlar. 2021 yılında, A101 işçileri, 12 saatlik mesai dayatmasına karşı eylem yaptılar. 8 saatlik çalışma, fazla mesai ücretlerinin ödenmesi ve yeterli mola hakkının tanınması taleplerini dile getirdiler.⁵

Ancak sorunlar, uzun mesai ve ağır iş yüküyle sınırlı değil. Yine 2021 yılında, Ankara’da, üniversite öğrencisi A101 çalışanı Egemen Köse, izin isteyerek içtiği suyun ücretini ödemediği için istifaya zorlanmıştı. Kod-49 ile işten atılmakla tehdit edilip mağaza açıklarından sorumlu tutulmuştu.⁶

Malatya’da yine A101’de çalışan Ömer Alpay, envanter sayımında ortaya çıkan tutarsızlıklar nedeniyle depoya çağrılmış, burada fiziksel şiddete uğramış ve zorla belgeler imzalatılmıştı. Ardından Kod-46 kapsamında tazminatsız olarak işten çıkarılmıştı.⁷

Başka bir örnekte de İstanbul Esenyurt’taki yaklaşık 30 A101 mağazasında kasa açıkları, sistem hatalarına rağmen çalışanlara ödetilmeye çalışılmıştı. İşçiler, bu açıkların çoğunlukla teknik sorunlardan kaynaklandığını, buna rağmen hırsızlıkla suçlanarak maaşlarından kesinti tehdidiyle karşı karşıya bırakıldıklarını bildirmişti.⁸

Birçok A101 şubesinde mağazada yapılan envanter sayımlarının ardından çıkan açıkların parası usulsüzce işçilerden alındığı biliniyor.

Benzer tavırlar Şok’ta da yaşanıyor. 23 Aralık 2022’de Kocaeli Kartepe’de bir Şok şubesinde çalışan genç bir kadın kasiyer, marketin deposunda hayatına son verdi. Olayın üzerinden saatler geçmeden hiçbir açıklama dahi yapılmaksızın şube yeniden açılarak faaliyetlerine devam etti. Bu duyarsız tavır, kamuoyunda büyük tepki topladı.⁹

BİM’e dair birebir olay kayıtları sınırlı olsa da sendikalar ve meslek örgütleri, sektörde benzer uygulamaların yaygın olduğunu raporluyor. Düşük ücret, fazla mesai dayatması, personel yetersizliği, keyfi cezalar ve psikolojik baskı, tüm zincir marketlerde ortak bir tablo oluşturuyor. Ayrıca BİM marketlerinde sendikalı olmanın yasak olduğu ve işçilerin, mağazaya gelen sendika temsilcileriyle görüşmeme konusunda tembih edildikleri biliniyor.¹⁰

AKP ile ilişkiler

Türkiye’nin perakende sektöründe baskın olan bu zincir marketler yalnızca iş gücüne dayalı sömürü düzeniyle değil, aynı zamanda siyasi bağlantılarıyla da dikkat çekiyor. AKP iktidarı ve bu zincirler arasında karşılıklı çıkar ilişkilerinin örüldüğü bir ilişki ağı zaman zaman iktidarın muhafazakar sermayedarlarla çatışmasına neden oluyor.

Marketlerin yüksek karlar elde edip devasa büyümesinin arkasında, AKP iktidarıyla yakın ilişkilerde olan sermaye gruplarının yer aldığı söz konusu. Zincir marketlerin seçim dönemlerinde “sosyal yardım” gibi uygulamalarla halkla doğrudan temas kurarak oy kazanma stratejilerine hizmet ettiği iddia ediliyor. Özellikle 23 Haziran 2019 İstanbul seçimlerinde AKP’nin A101 aracılığıyla seçmene ulaşımda aktif rol oynadığı basında yer aldı.¹¹

BİM’in kuruluş ortakları arasında yer alan Cüneyt ve Aziz Zapsu ile Topbaş ailesi, AKP içinde kritik siyasi figürler olarak öne çıktı. Cüneyt Zapsu Erdoğan’ın danışmanları arasında yer alırken, Topbaşlar uzun yıllar Erdoğan’a yakın iş adamları olarak biliniyordu. Aynı zamanda da Topbaşlar Nakşibendiliğin Erenköy cemaatinin önde gelenlerindendi.¹² ŞOK Marketler ise Ülker Grubu’na ait olup, bu grup da AKP’ye yakın büyük sermaye çevrelerinden kabul ediliyor. A101 de, Aziz Zapsu ve Mehmet Fatih Saraç tarafından 2008’de kuruldu. Hisseler zamanla Aydın ailesine geçerken, bu aile de AKP çevreleriyle ciddi bağlantılar taşıyor.¹³

2022 sonunda hızla yükselen enflasyonun faturasının “üç harfliler”e kesilmesi, iktidarın yeni bir strateji hamlesi olarak dikkat çekti. Erdoğan ve Bahçeli, zincir marketleri doğrudan stokçuluk ve fahiş fiyat uygulamalarıyla suçladı. Rekabet Kurulu, zincir marketlere önemli para cezaları uyguladı.¹⁴ ¹⁵ Bu süreçte BİM CEO’su ve Gıda Perakendecileri Derneği Başkanı Galip Aykaç, sert açıklamaları nedeniyle hedef alındı, baskılar sonrası istifa etti.¹⁶

Bugün gelinen noktada zincir marketlerde insanca çalışma koşulları sağlanmadığı sürece bayılma görüntülerinin sosyal medyada yer almaya devam edeceğini, çalışma şartlarının gitgide ağırlaşacağını söylemek yanlış olmaz. Reklamlarla “ucuzluk” imajı yaratılan bu marketler, gerçekte ucuz iş gücünün adresi olarak işliyor ve işçilerin emeği sadece ciro rakamları üzerinden değerlendiriliyor. Emekçilerin çalışma koşulları göz ardı edilirken, sermaye kârlarını arttırmaya devam ediyor.

Notlar: